Aleksandër Dyma, lidhja e shkrimtarit francez me Shqipërinë
Ai ishte shkrimtar i njohur franko-algjerian dhe autor i disa kryeveprave të letërsisë si “Konti i Monte Kristos” dhe “Tre Muskutjerët”. Veprat e tij janë përkthyer në shumë gjuhë dhe ai është një nga autorët francezë më të lexuar. Romanet e tij janë përshtatur që nga fillimi i shekullit XX në gati 200 filma…
…Alexandre Dumas ose Aleksandër Dyma – babai (Alexandre Dumas père) u lind në 24 korrik 1802 dhe u nda nga jeta më 5 dhjetor 1870. Ai e filloi karrierën e tij duke shkruar drama, të cilat u prodhuan me sukses nga e para duke u ngjitur në skenë. Ai gjithashtu shkroi artikuj të shumtë revistash dhe libra udhëtimesh. Ishte një shkrimtar shumë prodhimtar. Veprat e tij të botuara arritën në 100,000 faqe.
Lidhja me Shqipërinë
Sipas studjuesit Luan Rama, që banon në Paris, një dorëshkrim i vjetër i shkrimtarit francez Alexandre Dumas (Aleksandër Dyma) ka bërë të flitet në vazhdimësi për Shqipërinë dhe shqiptarët. Bëhet fjalë për romanin e tij Ali Pasha, i cili është botuar dikur në gazetën e tij L’Indipendente, (që botohej në gjuhën italiane dhe franceze), gjatë nëntor-dhjetorit të vitit 1862, në kohën kur ai ishte vendosur në Napoli, gjatë revolucionit të “këmishave të kuqe” të Giuseppe Garibaldit.
Dyma ishte një nga miqtë e afërt të Garibaldit dhe është e vërtetë që ai e ndihmoi atë jo vetëm më armë, por dhe përmes penës së tij të fuqishme, duke i bërë jehonë përpjekjeve të heroit italian për bashkimin e Italisë. Madje Garibaldi e kishte ndihmuar të vendosej në një vilë të madhe të qytetit bashkë me gazetën e tij revolucionare. Në të njëjtën kohë, dhe ngjarjet në brigjet e Jonit dhe të Adriatikut do të tërhiqnin vëmëndjen e shkrimtarit të madh: ngjarjet shqiptare. Dhe ai filloi të interesohej jo vetëm për fatin tragjik të Ali Pasha, por dhe për historinë heroike të suljotëve, shqiptarëve të jugut, apo fatit të vetë Shqipërisë, për të cilën, ai ishte gati të vihej në luftë.
Ky dorëshkrim i shkurtër apo “libretto”, që sapo është botuar nga shtëpia botuese franceze “Phebus”, në sajë të punës së studjuesit Claude Schopp trajton jo vetëm historinë e Ali Pashës, e cila duket që është ndikuar nga libri i konsullit francez në Janinë, François Poucqueville dhe libri i Félicien Malefille Ali Pacha, (që siç thotë kritiku francez, Dyma e njihte mjaftë mirë), por edhe sjell një sërë dokumentash, korrespondenca e letra që lidhen me Shqipërinë.
Sigurisht një vepër e pambaruar, pasi Dyma në fakt punonte mbi dorëshkrimin e parë për të shkruar romane të nivelit të Konti i Monte Kristo-s. Por siç duket, në projektet dhe librat e shumtë të tij, ky dorëshkrim më së fundi nuk u prek më. Sidoqoftë, shkrimi i tij rreth figurës së Ali Pashës duket se i ca tejkaluar disi caqet e së vërtetës historike, duke e cilësuar Ali Pashën si një tiran i ngjashëm si Tibere, Kaligula apo Neron i Epirit, edhe pse nga ana tjetër e sheh si një figurë çlirimtare kur shkruan se pa e kuptuar, Ali Pasha i shërbeu zgjimit dhe çlirimit të Greqisë.
Simpatia për shqiptarët
Duke bërë një përshkrim të historisë shqiptare dhe të historisë familjare të Ali Pashës, historive të Hormovës dhe Gardhiqit, Pargët dhe veçanërisht të suljotëve si dhe fundit tragjik të Ali Pashës, Dyma flet me një simpati të veçantë për shqiptarët si popull. “Hakmarrja dhe dashuria janë pasionet thelbësore të shqiptarëve, – shkruan ndër të tjera ai. – Për ligj ata kanë ligjin e shpagimit. Gratë janë të bukura e pjellore, por pas martesës ato bëhen pothuajse skllave dhe vihen në punë të rënda, pasi gjithë prodhimet e tokës janë frut i punës së tyre. Si dhe zviceranët, shqiptarët janë njerëz të gëzuar dhe ashtu si ata, janë besnikë gjer në vdekje. Në kohën e Henri IV, Franca mori në ushtrinë e saj shqiptarët, ashtu si Charles III mbreti i Napolit, kishte një regjiment mbretëror të Maqedonisë të përbërë nga shqiptarët e ikur në Kalabri pas vdekjes së Skënderbeut…”
Pasionet
Dymas sipas “Zërit të Rusisë” ishte jo vetëm mjeshtër i romaneve historike dhe aventureske, por dhe qefli i madh të ngrënash dhe kuzhinier i shkëlqyer. Dyma ka lënë qindra vepra, por, ka shumë mundësi, që ai të cilësonte si majën më të lartë të krijimtarisë së vet veprën “Fjalori i madh i artit të gatimit” (“Le grand dictionnaire de cuisine”). Ky libër doli në dritë vetëm në vitin 1873, tashmë pas largimit të shkrimtarit i cili ndërroi jetë më 5 dhjetor të vitit 1870 , kur Parisi u rrethua nga prusianët. Praktikisht gjithçka e ngrënshme ka gjetur pasqyrim në faqet e këtij fjalori. Që nga vaji i bambusë e deri tek delfinët dhe bile elefantët. Vërtet, Dyma ka përshkruar në këtë vepër të vetën edhe receta gatimi të mishit të elefantit. Në librin “Fjalori i madh i artit të gatimit” (“Le grand dictionnaire de cuisine”) të shkrimtarit Aleksandër Dyma anekdotat historike nga jeta e anëtarëve të familjeve mbretërore alternohen me recetat e gatimeve si dhe me përsiatjet e argumentimet teorike të shkrimtarit mbi oreksin dhe ur inë./Fjala.al